حج و ابراهيم بترتيب نزول آيات

داستان ابراهیم^(ع) و مناسک حج در قرآن، سلسله آیات پیوسته و مرتبطی را تشکیل می‌دهد که از سال سوم بعثت در مکه آغاز و تا سال آخر هجرت در آیات مدنی ادامه پیدا می‌کند. مطالعه زمانی این سری آیات (پیرامون واژه‌های حج، ابراهیم، بیت، کعبه، قبله و...) با توجه به ترتیب و تاریخ نزول آنها، ارتباط دقیق و محکم مجموعه‌ای را نشان میدهد که در۲۶‏ سوره و بیش از۳۰۰ ‏آیه پراکنده شده است. این آیات با معرفی ابراهیم و شرح مکاشفات، مجاهدات، استدلالات و احتجاجات او تا مرحله پذیرش شهادت، هجرت، قربانی (اسلام و ایثار کامل) در سال سوم شروع می‌شود ودر سال دهم با نمایش گذاردن این حماسه عظیم در قالب حرکات و مناسکی به نام حج، راه اصلی زندگی را برای رهروان تاریخ می‌گشاید. آنگاه تا آخرین سال هجرت با تفصیل و توضیح کاملتر به تشریح این مسیر و خصوصیات، پیشاهنگ پیشتاز آن که بیانگزار و پدر ادیان و انبیاء توحیدی است می‌پردازد تا هر مسلمان در طول تاریخ آینده و در عمر خود، حداقل یکبار پا جای پای ابراهیم گذارد و در این نمایشنامه و حماسه عظیم انسانی با حرکاتی سمبلیک، توحید و تسلیم ابراهیمی را تمرین نماید. ابراهیم، به عنوان اولین انسانی که با رشد عقلی و استدلال علمی در روزگاری که همه انسانها مشرک و منحرف بودند با روشی منطقی به توحید خالص رسید و پس از طی مراحل تکاملی نبوت و رسالت، به امامت نائل شد و اولین امام بشریت در ‏طول تاریخ گردید. ابراهیم، به عنوان بنیانگزار مکتب اسلام و دین حنیف و کسیکه زندگی‌اش سراسر تبلور و تجسم کلمات الهی گردید و بالاخره ابراهیم به عنوان سرسلسله امامان بت‌شکن و معلمین تبری و تولّی و آموزنده عملی صفات و کمالات خدائی، به عنوان الگو و اسوهای همیشگی برای انسانهای پوینده حق در طول تاریخ.

به طور کلی مجموعه آیات مربوط به ابراهیم(ع) و حج را که در طول حدود ۲۰ ‏سال نازل شده، به ترتب ذیل که منطبق با ترتیب نزول و ردیف زمانی آن می‌باشد مرحله بندی می نمایم. در این تقسیم بندی می‌توانیم خود را به جای مسلمانان اولیه‌ای فرض نمانیم که برای اولین بار داستان ابراهیم و مناسک حج را از زبان پیغمبر می‌شنیدند. این خود راه تازه‌ای است برای آنکه بیاموزیم خدای ابراهیم چگونه و از کجا به معرفی او و به تشریح مناسک خانه خود می پردازد. شاید این شیوه و این متد در صحنه‌های متنوع زندگی ما را به کار آید و در سفر حج نیز به تدریج و هماهنگ وارد مناسک گردیم.


فهرست مطالب

۱ ‏- اشاره اجمالی
۲ - معرفی کلی
۳ - ‏ تزکیه و انتخاب صلح
۴ - استمرار حیات برتر
۵ - جهاد منطقی - پیامبر تفکر و استدلال

الف) ارائه منطق و استدلال
‏ب) درگیری و مهاجه با نمرود

۶ - عواطف انسانی و رقّت قلب
۷ - هجرت بسوی خانه
۸ - اسکان ذریّه
۹ - صفات و ویژگی‌های ابراهیم
۱۰ - ادعا و انتساب اهل کتاب
۱۱ - امامت و تداوم تاریخی آن
۱۲ - پاکسازی خانه
۱۳ - ‏حفظ امنیت خانه
۱۴ - الگو و اسوه ابدی
 

۱ - اشاره اجمالی
در سالهای نخست بعثت، آنگاه که مسلمانان جمع قلیلی را تشکیل می‌دادند و از همه سو در معرض تهدید و محاصره و فشار و شکنجه بودند، در سال سوم بعثت در اوج مشکلات، خداوند مهربان مسلمین را در ضمن بیان دو حقیقت ابدی و دو فراز مهم در موضوع «‏فلاح» (سورد اعلی) و نقشی ‏عمل (سوره نجم) متذکر و متوجه صحف ابراهیم می‌نماید و می‌فرماید این حقایق در نوشته‌های ابراهیم و موسی نیز وجود داشته، همان ابراهیمی که همه وظائف خود را باتمام و اکمال رساند (...و أبراهیم الذی وفیّ). به این وسیله حقایقی را که به زبان پیامبر جاری می‌نمود به ابراهیم و نوشته‌های او متصل می‌نماید و این تداوم را در قالب ذریّه بیان می‌فرماید.

۲ - معرفی کلی
پس از اشاره به صحف ابراهیم و موسی، در آیات کوتاه و فشرده سوره صافات حماسه ابراهیم را به عنوان یک شیعه و پیرو «نوح» به اختصار می‌خوانیم. ابراهیم در نقش انسانی که قلب سلیمی دارد و آلوده به شرک و بیماریهای دنیائی نشده، ‏به تفکر در پدیده‌های خلقت می‌نشیند و حرکت تکاملی و دینامیسم ضد شرک خود را آغاز می‌نماید.
در این سوره داستان ابراهیم از آغاز گفتگو با پدر و قوم تا قربانی بطور کامل اما به اجمال بیان می‌شود تا مسلمین اولیه تصویر کلی از این حماسه در ذهن خود ترسیم نمایند. در همین دوره (در سوره شعراء) جریان قدری مبسوط و مشروح‌تر گفتگو و استدلال ابراهیم را با پدر و قوم خود در رابطه با پرستش اصنام نشان می‌دهد و بلند پروازی‌های روح او را در دعاها و خواسته‌های بلیغش به نمایش می‌گذارد.

۳ – تزکیه و انتخاب اصلح
ابراهیم در پرواز و اوج گیری معنوی خود، به مرحله‌ای می‌رسد که رسولان گرامی خداوند (فرشتگان مژده و عذاب) به حضورش می‌رسند و برای این پیر مرد فرتوت و سالخورده مژده فرزندی دانا و برای قوم مجرم و مسرف لوط خبر عذاب و هلاک می‌آورند. همان جریان همیشگی تزکیه و انتخاب اصلح در روند تکاملی و رو به رشد خلقت. ‏قوم لوط ‏باید به خاطر فسق و فساد منقرض و نابود شود تا جهان از لوث وجود مجرمین پاک و زمینه رشد برای موحدین ذریّه ابراهیم فراهم گردد.

در سوره ذاریات و حجر، در سال چهارم، قرآن به تشریح این جریان تسویه و تزکیه انسانی می‌پردازد و از مهمانان ابراهیم (حدیث ضیف ابراهیم) یاد می‌کند که چگونه وظیفه نیروها و فرشتگان عالم، پالایش دائمی و تصفیه خلقت می‌باشد.

این مطلب را ۵ ‏سال بعد (در سال نهم) در سوره هود با تفصیل بیشتری ضمن بیان روحیه عاطفی و انساندوستی ابراهیم تشریح می‌نماید. گوئی می‌خواهد بفهماند این هلاکها و عذابها از رحمت و لطف خدا نشأت می‌گیرد تا حق و حقیقت تجلی و رشد نماید.

۴ - استمرار حیات برتر
در این انتخاب اصلح و گزینش نسل برتر، ابراهیم و ذریه‌اش که از جمله اخیار برگزیده وخالص شده خدائی و بیزار از تمام معبودهای بشری و صاحب نیروها و بصیرتها و هدایت شده به فطرت پاک هستند، باید امکان حیات و رشد یابند. در سوره‌های ص و زخرف و احزاب که در سالهای ۵ و ۶ نازل شده‌اند خداوند با بیان میثاق غلیظی که از پیامبران گرفته است، تداوم این نبوت و تعهد را به عنوان کلمه پایداری (...و جعلها کلمةً باقیةً فی عقبه...) بیان می‌فرماید.

۵ - جهاد منطقی، پیامبر تفکر و استدلال
در این سری آیات که از سال ششم آغاز و تا سال دهم ادامه پیدا می‌کند، دوران مختلف زندگی ابراهیم را از شروع دعوت تا هجرت با تفصیل مشروح تری از آیات گذشته به شرح ذیل بیان می‌فرماید.

الف) ارائه منطق و استدلال
(سوره انبیاء و مریم) رشد و صداقت پیامبرانه ابراهیم را در نحوه برخورد و کیفیت استدلال برای پدر و قوم بت‌پرست تشریح می‌نماید. در این دوره قضیه بت شکنی ابراهیم که بالاخره منجر به تصمیم قوم مشرک بر سوزاندن او و کناره گیری ابراهیم از پدر و اعتقادات قوم می‌شود با شرح جزئیات بیان می‌شود. به دنبال این اعتزال و هجرت است که باران رحمت خدا با مژده فرزند پاک و جعل امامت و الهام خیرات و... به ابراهیم و فرزندانش می‌بارد.

ب) درگیری و مهاجه با نمرود
سرانجام مبارزات و مجاهدات ابراهیم با قوم مشرک و منحرف، همانند همه انبیاء الهی، به رویاروئی با نمرود، که پادشاه و عامل اصلی این اسارتها و زبونی‌ها بود، می‌کشد. همانگونه که موسی در برابر فرعون قیام کر‏د و آیات خدا را بر او برخواند. ابراهیم نیز به ستیز نمرود رفت. نمرود که خدایش ملک بخشیده بود دچار استکبار و غرور می‌گردد و از موضع تکبر ادعای زنده کردن و میراندن می‌نماید و ابراهیم متفکر با ارائه منطق و استدلال محکم، این پادشاه خیره سر را مبهوت و مغلوب می‌سازد.

۶ – عاطفه انسانی و رقّت قلب
ابراهیم انسان کامل است؛ هم دافعه دارد هم جاذبه، هم تبری دارد هم تولی، او مظهر رحمت و عشق است و بیزاری و نفرتش از مشرکین به خاطر محبت و عشق به خدا و مؤمنین است.

در سوره هود، تفصیل داستان فرشتگان مژده دهنده فرزند و خبر کننده عذاب و هلاک قوم لوط بیان می‌شود. ابراهیم سالخورده و فرتوت که بزرگترین آرزو و درخواستش از خدا فرزند صالحی است، اینک که مژده این بخشش را فرشتگان می‌آورند، در برابر اطلاع از عذابی که قرار است قوم مجرم و مسرف لوط به آن دچار شوند، آنچنان پریشان و مضطرب می‌گردد که مژده فرزند را فراموش می‌کند و بدون آن که از آن دم بزند، با ناله و زاری و استغاثه از خدا درخواست نجات قوم را می‌نماید. همان قوم فاسدی که دامنه فحشاء را به همجنس‌بازی کشیده‌اند. اما با وجود این، ابراهیم عاطفه و عشق انسانی‌اش به هلاکت آنها و پایان سرنوشت و مدت امتحان‌شان رضایت نمی‌دهد.

در سوره عنکبوت آخرین پیام‌ها و حجت‌های ابراهیم را در رابطه با قومش، که از عشق و عاطفه و مسئولیت انسانی او نسبت به پدر و قومش سرچشمه می‌گیرد با تفصیل بیان می‌نماید. ابراهیم آنها را به صوّر مختلف متوجه تاریخ و سرنوشت امت‌های پیشین و دعوت به سیر در زمین و مشاهده خلقت می‌نماید اما با تمام این استدلالها قوم هدایت ناپذیر لجاجت می‌کند و همه حقایق را انکار می‌نماید.

‏در سوره انعام، اتمام حجت با پدرش آزر و جهت‌گیری خالصانه او را، که با مشاهده یقینی ملکوت آسمان‌ها و زمین شکل فطرت الهی گرفته است، بیان می‌نماید. این حجت خدائی را، که باعث ترفیع درجه و مقام ابراهیم گشته، به طرزی زیبا و هیجان‌انگیز در قالب پاسخ‌های خردمندانه او به قوم مشرک، به نمایش ابدی گذاشته می‌شود.

۷ - هجرت بسوی خانه
ابراهیم پس از یک عمر تلاش و جهاد در راه خدا، با مخالفت و اعراض و آتش قوم مواجه می‌شود و همراه لوط ناگزیر به هجرت به سوی خدا می‌گردد و بالاخره پس از جستجو و پیگیری فراوان، خداوند مکان بیت را به او نشان می‌دهد، همان خانه نخستین انسان‌ها (انّ اوّل بیتٍ وضع للناس للذی ببکّه مبارکاً...).

خداوند پس از اعتزال و هجرت ابراهیم از قوم و خویشان و خانه و کاشانه و به دنبال دربدری و آوارگی، توحیدگرائی و اعراض از شرک (حنیفاً وما انا من المشرکین) خانه خودش را برای او مهیا و فراهم می‌کند (اذ بوأنا لابراهیم مکان البیت...) آنگاه فرمان می‌دهد خانه را برای طواف‌کنندگان و... پاک و آماده سازد، پس آنگاه در بین توده‌های مردم دعوت عمومی نماید تا مردم منافع مادی و معنوی دنیائی و اخروی خود را تشخیص دهند، پاک شوند و به پیمان‌ٓهای خدائی خود عمل نمایند...

و به این ترتیب ابراهیم پایه گذار مناسک توحیدی حج در طول تاریخ می‌گردد، همان مناسکی که از زمان آفرینش اولیه انسان به صورت محدود و فردی توسط آدم و... انجام می‌شده است و اکنون صورت عام و اجتماعی بخود می‌گیرد.

در سال دهم، با واژه «حج» در سوره‌ای به همین نام آشنا می‌شویم، تا اینجا ابراهیم را شناخته‌ایم، اکنون موقع آن است به مراسم و مناسکی که ابراهیم تبلور عینی و سمبل آن است آشنائی پیدا کنیم. با تقلید این مراسم و مناسک، قدم به مقام ابراهیم می‌گذاریم و یک دوره زندگی او را تمرین می‌کنیم. پس از گذراندن رمضان و خودسازی انقلابی و توجه و تذکر و... و پس از دعاهای خالصانه و عمیق در شبهای قدر و.... اکنون آماده هستیم به راه اسلام ابراهیم قدم گذاریم و در مقام او در ماه محرم که خواهد آ‏مد، به قربانی در پیشگاه دوست نائل شویم.

در آیات ۲۶ تا ۳۷‏ این سوره، فلسفه مناسک، که شعائر و علامات خدائی می‌باشد، از طواف تا قربانی، برای نخستین بار تشریح می‌گردد.

۸ - اسکان ذریّه
ابراهیم پس از یافتن مکان خانه، با اسکان ذریّه خود در بیابان خشک و سوزان و بی آب و علف مکه، آنجا را پایگاه اولین هسته موحدین می‌سازد و از خدا می‌خواهد این محل متروک و تنها را شهری امن و پر برکت نماید تا با به پا داشتن صلوة هم وسیله‌ای برای حفظ و حراست خانواده‌اش از شرک گردد، و هم دل‌های مردم به سوی آنها گرایش پیدا کرده، امت موحدّی که در اندیشه ابراهیم بود تکوین پیدا نماید.

۹ - صفات و ویژگیهای ابراهیم
در آخرین سال بعثت (آیات مکی) و اولین سال‌های هجرت (در مدینه) در سوره‌های شوری، بقره، انفال، نحل و آل‌عمران صحبت از خصوصیات برجسته ابراهیم است. مسلمانان و مجاهدین هم رکاب رسول خدا، که قرار است امت واحده و مدینه فاضله پیامبر را بسازند، باید نمونه و الگوئی از این جامعه برتر داشته باشند.

در این سری آیات، که در طول ۴ ‏سال نازل می‌شوند، ویژگیهای ابراهیم به عنوان استاد اول ارائه می‌گردد. شاکر نعمت‌های خدا، اُمت قانت برای خدا، حنیف و غیرمشرک (دینامیسم توحیدگرایانه ضد شرک)، مجتبی، مصطفی، هدایت شده و....
و آنگاه به رسول ما حضرت محمدۖ وحی می‌کند که از شیوه ابراهیم، که بر مبنای یکتاپرستی خالص و اعراض از شرک است، تبعیت نماید.

۱۰ - ادعا و انتساب اهل کتاب
بنیانگزار ادیان توحیدی و پدر انبیاء ابراهیمی مورد رقابت و حسد امتهای پراکنده و متفرّق خود در طول تاریخ می‌گردد. یهود و نصاری در برابر مسلمانان خود را منتسب به ابراهیم می‌نمایند و می‌خواهند با جهل و تنگ‌نظری او را تنها به خود اختصاص دهند. اما ابراهیم نه یهودی بود و نه نصرانی، بلکه تنها حنیف بود هرگز از مشرکین نبود.

در سوره‌های آل‌عمران و حدید و بقره، در سال سوم و پنجم هجری از اهل کتاب و انحرافات آنها در رابطه با ابراهیم یاد می‌کند و اعلام می‌نماید سزاوارترین مردم به ابراهیم کسانی هستند که از او و از این نبی (رسول اکرم) و مؤمنین پیروی نمایند. سپس صفا و مروه را به عنوان درسی از صبر و صلوة، تلاش و توکل معرفى می‌كند تا به عنوان شعائر و علامتی برای هدایت انسان‌ها بسوی راه ابراهیم باشد.

۱۱ - امامت و تداوم تاریخی آن
ابراهیم پس از طی مراحل نبوت و رسالت، با اتمام آزمایشات و ابتلائات دشوار به امامت منصوب می‌شود و این عهد را خداوند در ذریّه صالحش قرار می‌دهد تا خانه را که پایگاه امنى براى مؤمنین شده، در طول تاریخ پاک و طاهر، از شرک و آلودگی سازند.
در مجموعه آیات ۱۲۴ ‏تا ۱۴۲‏سوره بقره داستان تجدید بنای خانه و برافراشتن آن توسط ابراهیم و اسماعیل، و دعاهای بلند آنها را برای تداوم این امامت دربین مردمی که حول خانه جمع خواهند شد و امتی که ازاین به بعد قرار است تکوین گردد، نشان می‌دهد. و آنگاه نهایت دعا ‏و درخواست آنها را، در فراهم شدن شرایط و مقدماتی که به بعثت (رشد و برانگیختگی و تکامل) رسولی ازبین همین امت بیانجامد نقل مي‌كند.

رسولی که در اوج این روند تکاملی و در ‏روزگار رشد این امت، آیات قدرت خدا را بر مردم بخواند و آنها را کتاب و حکمت بیاموزد و تزکیه نماید... و اینست ملت ابراهیم! چه کسی از ملت ابراهیم روگردان است؟ ابراهیمی که تصفیه شده و برگزیده خدا بود و تسلیم بی چون وچرای مشیت پروردگارش گردید،... جز سفیه بی خردی که نفس خود تباه کرده باشد....

۱۲ - پاکسازی خانه
اما خانه‌ای که ابراهیم بنا نهاده و ذریّه پاک او در طول تاریخ پاسداری کرده‌اند، اکنون بتهای سنگی و چوبی پوشانده است و مشرکین نسل نمرود بر آن تسلط دارند. این وظیفه رسول اکرم، ذریّه پاک ابراهیم است تا خانه پدری خود را از لوث پیرایه‌های شرک پاک سازد. سال هشتم هجرت (بیستم بعثت) فرمان قاطع خدا در سوره توبه به رسولش آغاز این تسویه و پاکسازی را در مراسم حج اکبر اعلان می‌نماید. مسلمانها با خون خود باید این تطهیر را انجام دهند و موانع و مشکلات راه تکامل انسان‌ها را بردارند.

سوره بقره، در آیات ۱۹۰ ‏تا ۲۰۱، صحنه این پیکار پاکسازی را به نمایش می‌گذارد؛ ‏قتال با کسانی که دست به قتل مسلمین می‌زنند لازم است  تا فتنه خاموش گردد و دین تنها برای خدا باشد و تا اینکه حج و عمره برای خدا تمام شود. سپس مناسک حج بعد از این پاکسازی قابل اجرا می‌شود، عرفات، مشعر و منی...

و آنگاه بیان ضوابط و قوانین حج؛ ...اعراض از آمیزش، نافرمانی، ستیز و...

۱۳ - حفظ امنیت خانه
اکنون که مشرکین را بیرون رانده و خانه پدری خود را تصاحب کرده و آن را با خون ‏مجاهدان خود از کثافات شرک پاک کرده‌اید، باید امنیت آن را برای همه مردم حفظ و حراست نمایید. از این به بعد شما پاسدار این خانه هستید و مسئول امنیت آن. نه تنها برای آدمیان، که حتی برای حیوانات.

در این حرم صید حیوانات به کلی ممنوع است و مستوجب عذاب خدائی... این ابتلائی است الهی و تمرینی برای شما که به امنیت و ایمان برسید.

در سوره مائده، در سال نهم هجری محدودیت‌های ایمنی برای همه موجودات بیان می‌شود (در حالت احرام حتی کندن گیاه از زمین هم مجاز نیست). چرا که خداوند کعبه بیت حرام و قربانی را وسیله‌ای برای قیام و برپائی جهانیان قرار داده:
‏جعل الله الکعبة البیت الحرام قیاماً للناس....

۱۴ - الگو و اسوه ابدی
در سال آخر هجرت، آیه۲۶۰ ‏سوره بقره اوج پرواز روحی ابراهیم را، پس از آنکه همه مدارج و مراحل تکامل بشری را پیموده بود، نشان می‌دهد. ابراهیم آزادمش رمز حیات و راز احیای مردگان را از خدا می‌خواهد و خداوند برای یقین و اطمینان قلبی به او نشان می‌دهد.

و در آخرین سوره (ممتحنه آیات ۳ ‏تا ۷)‏ خداوند تابلوی زیبای زندگی ابراهیم را به عنوان الگو و اسوه‌ای ابدی از تولی و تبری برای جهانیان به دیوار تاریخ نصب می‌نماید و این حماسه شورانگیز را پایان می‌دهد.

قد کانت لکم اسوةٌ حسنةٌ فی ابراهیم والذین مَعهُ...