صاحب نیرو و بصیرت
یادآور خالص خانه آخرت
برگزیده خوبان

در سوره «ص» که در پنجمین سال بعثت نازل شده، اشاره ای کوتاه (در سه آیه) به ابراهیم و فرزند و نوه اش شده و صفات ممتازی برای آنها بشرح زیر برشمرده است:

و اذکر عبادنا ابراهیم و اسحق و یعقول والی الایدی و الابصار.
(بندگان ما ابراهیم، اسحق و یعقوب را که دارای اقتدار و بصیرت بودند یادکن)
انا اخلصنا هم بخالصه ذکری الدار
( ما آنرانرا برای یادآوری خالص خانه خالص کردیم)
و انهم عندنا لمن المصطفین الاخیار
(و آنها نزد ما از برگزیدگان نیکان محسوب می شوند)

این صفات را که در سه عنوان مستقل سر فصل مطلب قرار داده ایم، باید در ارتباط با محورهای اصلی سوره مورد مطالعه قرار دهیم.

سوره «ص بطور کلی از ۴ بخش تشکیل شده است.
آیات ۱ الی ۱۶ مقدمه سوره ( توضیح انکار توحید و نبوت توسط مکذبین پیامبر)
آیات ۱۷ الی ۴۹ بخش تاریخ (اشاره ای به ویژگی های برخی از پیامبران)
آیات ۵۰ تا ۶۶ آینده آخرت( شرح بهشت و جهنم و مخاصمه جهنمیان).
آیات ۶۷ تا ۸۵ گذشته دور (داستان خلقت آدم و ابتلای ابلیس).

همانطور که ملاحظه می شود، عمده ترین بخش سوره را بخش تاریخی آن که اختصاص به شرح صفات برخی از پیامبران دارد تشکیل می دهد، در این بخش برخلاف بیشتر سوره ها، که از رسالت انبیاء و روابط آنها با قومشان سخن می گوید، به ویژگی های شخصی و صفات اخلاقی آنها عنایت دارد و ارزشهای عالی انسانی آنها را معرفی می نماید. در این سوره از میان انبیاء، اشاراتی به ۹ تن از آنان شده است. ولی توجه و تمرکز اصلی را روی داود(ع) و سلیمان(ع) برده، بقیه را با جمال و اختصار برگزار نموده است. بطوریکه از ۳۳ آیه این فصل، ۲۴ آیه آن اختصاص به آن پدر و فرزند بزرگوار پیدا کرده است.

عمده ترین صفتی که برای این دو پیامبر، همچنین ایوب^(ع) ، برشمرده ، صبر و تحمل و انابه (۱) و استغفار و توبه دائمی آنان بخداوند است که عنوان «اواب» (۲) را احراز کرده اند.(۳) لازمه چنین صفتی، بیداری و هشیاری دائمی است که در اصطلاح قرآن «ذکر» نامیده می شود، کسیکه دچار نسیان و فراموشی نسبت به مبدا و معاد شده باشد، کمتر به ارزیابی عملکرد و انتقاد از خود می پردازد، اما ذاکرین همواره بمراقبت و محاسبه نفس پرداخته باصلاح خود مشغول می گردند. نکته قابل توجه اینکه مهمترین و کلیدی ترین کلمه سوره که با آن افتتاح و ختم می شود «ذکر» است (۴) (ص والقرآن ذی الذکر – ان هو الا ذکر للعالمین و لتعلمن نباه بعد حین) و نه تنها در این دو آیه، بلکه در متن سوره نیز بارها چنین صفتی بقرآن نسبت داده شده (۵)و بدلیل ذاکر بودنش داستان پیامبران را با جملات « و اذکر عبدنا داود، و اذکر عبدنا ایوب، واذکر عبادنا ابراهیم و اسحق و یعقوب، و اذکر اسمعیل و الیسع و ذاالکفل» به رسول خود فرمان یادآوری داده است.

در ارتباط با این کلمه که محور سوره در تبیین آن ترسیم گردیده، متذکر بودن خالص ابراهیم و اسحق و یعقوب را نسبت به خانه آخرت می یابیم: «انا اخلصناهم بخالصه ذکری الذار»، خلوص در یادآوری خانه آخرت، بمعنای زهد و بیرغبتی بدنیا و متاع موقت شمردن خانه های زینت شده آن است، و نسبت دادن این خلوص بخداوند (انا اخلصنا هم ...)، رحمت خاص خدا را به آن بندگان مخلص میرساند.

صفت دیگری که به ابراهیم و اسحق و یعقوب (پدر، فرزند و نوه) نسبت داده شده «توانائی و بصیرت» است که دومی با بیداری (ذکر) رابطه ای مستقیم داشته نتیجه طبیعی آن بشمار می رود (و اذکر عبادنا ابراهیم و اسحق و یعقوب اولی الایدی  و الابصار) و اولی در مورد حضرت داود(ع) بطور مستقیم (... و اذکر عبدنا داود ذاالاید انه اواب) و در مورد حضرت سلیمان بطور مستقیم در ملک بی نظیری که باو بخشیده شده (... وهب لی ملکا لا ینبغی لاحد من بعدی ...) و تسلط و تسخیری که بامر الهی بر جریان باد و نیروهای ناشناخته غیبی پیدا کرده بود جلوه می کند.

در سومین آیه از ممتاز و نخبه بودن آن بزرگواران در میان «خوبان» یاد می کند که مقام بس بلندی بشمار می رود:
و انهم عندنا لمن المصطفین الاخیار

هرچند متعاقب این آیه سه تن دیگر از پیامبران بزرگوار را در جمع «اخیار»  ذکر می نماید (واذکر اسمعیل و الیسع و ذااالکفل و کل من الاخیار)، اما امتیاز حضرت ابراهیم (و اسحق و یعقوب) در برگزیده بودن آنها ( المصطفین) در میان «اخیار» است . و بالاخره صفت دیگری که برای ابراهیم و برخی دیگر از انبیاء قائل شده «عبد» بودن آنان (۶) نسبت به پروردگار است.(۷)

---

۱ - «انابه» از ریشه «نوب» معنای نزدیک توبه دارد. ولی توبه مکرر و مستمر، بنابراین رجوع دائمی و مرتب بخدا را پس از هر خطا و گناه انابه می گویند، همچنانکه اصطلاح تب «نوبه» بدلیل مزمن بودن و رجوع بعدی آن و عنوان «نائب» برای زنبور عسل بدلیل رفت و آمد دائمی اش به کندو از هیمن ریشه گرفته شده است.
۲ -  «اواب» از ریشه«آب» همچون نواب بمعنای رجوع کننده مکرر و مستمر بخدا است ، اصطلاح ایاب و ذهاب نیز که زیاد بکار می رود بمعنای آمد و رفت می باشد.
۳ - در کنار صفات فوق که غالبیت دارد از نیرومندی (ذاالاید)، نزدیکی بخدا (ان له عندنالزامی و حسن مآب) و ... نام برده است.
۴ - روی هم رفته ۱۳ بار کلمه ذکر در آیات ۱-۸-۱۷-۲۹-۳۲-۴۱-۴۳-۴۵-۴۶-۴۸-۴۹-۸۷ این سوره بکار رفته است.
۵ - ازجمله آیات:
(۸) ءانزل علیه اذکر من بیننا ..... بل هم فی شک من ذکری
(۲۹) کتاب انزلنا الیک مبارک لیدبروا ایاته و لیتذکر اولوالالباب
(۴۳) ... ذکری لاولی الالباب
(۴۹ هذا ذکر و ان للمتقین لحسن ماب
۶ - علیرغم کافران که احساس«عزت» و غرور و سرکشی و دشمنی با حق می کردند (بل الدین کفروا فی عزه و شقاق) پیامبران «عبودیت کامل نسبت بخالق خود داشتند.
۷ - آیه (۱۷) واذکر عبدنا داود.... آیه (۳۰) و وهبنا لذاود سلیمان نعم العبد انه اواب (۴۱) و اذکر عبدنا ایوب ... آیه (۴۴) انا وجدنا (ایوب) صابرا نعم العبد انه اواب (۴۵) و اذکر عبادنا ابراهیم و اسحق و یعقوب.