رشد و کمال شخصیت
جانبازی و ایثار در راه حق
سوره «انبیاء» همانطور که از نامش نمایان است درباره پیامبران الهی و پیام
اصلی آنها یعنی توحید، آخرت و نبودت (هدایت و کتاب) می باشد. نیمه اول سوره
بطور کلی اختصاص به دوران خاتم النبیین (ص) و انکار و اعراض مکذبین معاصر
آنحضرت دارد و نیمه دوم آن عمدتاً ناظر به جریان «نبوت» در طول تاریخ می
باشد. در این بخش که حدوداً از ۴۵ آیه تشکیل شده، اشاراتی به ۱۷ تن از
پیامبران برگزیده گردیده (۱) و ضمن بیان صفات ممتازی از
آنها، موارد موهبت و رحمت الهی و مراتب اجابت دعا و نصرت و نجابتشان را از
گرفتاریها و مکر مردم بدکار نشان داده است. اما تمرکز و توجه آیات روی همه
آنها یکسان نیست، بطوریکه برای مجموع آنان (بجز ابراهیم) ۲۵ آیه بکار رفته
(بطور متوسط برای هر پیامبر کمتر از ۲ آیه)، در حالیکه برای حضرت ابراهیم
بتنهائی ۲۰ آیه !...
چنین عنایت استقبالی مسلماً بی دلیل نبوده ارتباط قوی تر محورهای اصلی سوره
را بازندگی و صفات آن بزرگوار نشان می دهد. موضوع اساسی سوره همانطور که از
سه آیه ابتدای آن، که جنبه مقدمه و مطلع مطالب دارد، فهمیده می شود، غفلت و
اعراض مردم نسبت به حساب اعمال در آخرت و بی اعتنائی به انبیاء و آیات الهی
بدلیل مشغولیت به لهو و لعب میباشد که به ظلم و تجاوز بحقوق دیگران و انکار
و استهزای رسولان کشیده می گردد، این راهی است که اکثریت انسانها در طول
تاریخ پیموده و به لغزشگاههای : ظلم، کفر ، اسراف، اعراض از حق، عدم تعقل،
جهل و ... سقوط کرده اند. در برابر چنین غفلت و بی خبری، گروهی از پیامبران
با صفات و ارزششهائی با عناوین کلی: صالحین، عابدین، صابرین، مومنین،
خاشعین در این سوره معرفی گشته اند که در میان آنها ابراهیم مقام و موقعیت
ممتازی یافته است. این پیامبر عظیم الشأن با «رشد» (۲) و
کمالی که خداوند باو عنایت کرده بود، شخصیت آزاده و مستقل و متفکر خود را
در مسیر مبارزه ای منطقی و مستدل با منکرین توحید و معتقدات مردود آنها و
تبیین «ربوییت» پروردگار انسان ها و پدید آورنده آسمانها و زمین نشان
میدهد. او پس از مخالفت با پدر و قم بت پرست اش، با شهامت و شجاعتی شگفت،
در حالیکه جوان میانسالی (۳) بیش نبود، قاطعانه بت های
باطل آنها را میشکند و یک تنه با توکل و ایمان و اعتماد بنفس اعجاب آور
پاسخگوی اقدام انقلابی اش در برابر توده مردم (۴) و
متعصبین خشمگین و تحریک شده گشته، آنها را در برابر منطق محکم خود محکوم و
منفعل مینماید. آنگاه در مقام جانبازی و ایثار، آتش خشم نمرودیان را مردانه
بجان میخرد و در راه دوست آماده قربانی در حریق حامیان جهل و جور میگردد،
اما «اجابت» الهی و نصرت و «نجات» او (که از کلمات کلیدی و موضوعات محوری
سوره هستند) (۵) آتش را بر ابراهیم سرد و سلامت کرده و
کید و کینه کافران را بضرر خودشان برمیگرداند (قلنا یا نار کونی بردا و
سلاماً علی ابراهیم و ارادوا به کیداً فجعلنا هم الاخسرین).
در این سوره ۲۳ آیه به داستان بت شکنی ابراهیم اختصاص داده شده است که پس
از سوره صافات (۳۱ آیه)، نسبت به بقیه سوره ها بیشترین توجه را با این
پیامبر نشان میدهد. (۶) علاوه بر آن، آهنگ انتهائی آیات
نکته ای را روشن میسازد که اهمیت مقام ابراهیم را از بعد دیگر مشخص
مینماید. توضیح آنکه تمامی ۱۱۲ آیه این سوره باستثنای ۶ آیه که به حرف «م»
منتهی میشوند، بقیه با حرف «ن» ختم میگردند. در بسیاری از سوره هائیکه آهنگ
یکسانی دارند، مواردی استثنائی بچشم میخورند که وزن و قافیه آیات را آشکارا
بهم زده اند. (۷) کلماتیکه ریتم و روال حاکم را تغییر
میدهند. اگر مورد تدبر و بررسی قرار گیرند، مشاهده می شود نقش کلیدی تعیین
کننده ای در سوره دارند که برای جلب توجه بیشتر آهنگ جدائی پیدا کرده اند.
در این سوره نیز از ۶ مورد استثناء، ۳ آیه (۶۰-۶۲-۶۹) با نام «ابراهیم» ختم
شده است.(۸)
۱ - ۱۶ تن از آنان به نام ذکر شده اند (موسی، هارون،
ابراهیم، اسحق ، لوط، نوح، داود، سلیمان، ایوب، اسمعیل، ادریس، ذاالکفل،
زکریا، یحیی) و حضرت عیسی(ع) و مادرش مریم (س) را مستقل از دیگران بدون نام
بردن یادآور شده است (و التی احصنت فرجها فنفخنا فیها من روحنا و جعلناها و
ابنها ایه للعالمین).
۲ - آیه (۵۱) و لقد اتینا ابراهیم رشده من قبل و کنّا به عالمین (ما
پیش از این ابراهیم را به رشد و کمال خود رسانده و به (استعداد و شایستگی)
او کاملاً آگاه بودیم.
۳ - آیه (۶۰) قالو سمعنا فتی یذکرهم یقال له ابراهیم (بت پرستان گفتند
جوانی بت ها را به بدی یاد میکرد که ابراهیم اش میگفتند).
۴ - رژیم نمرود در گرد آوردن توده مردم برای محکوم کردن
منطق ابراهیم همان اشتباهی را مرتکب میشود که بعدها فرعون برای محکوم کردن
موسی در بسیج مردم انجام میدهد. آیه (۶۱۱): قالو فاتوا به علی اعین الناس
لعلم یشهدون.
۵ - کلمه «انجینا» ۳ بار و کلمه «نجینا» ۴ بار در مورد ابراهیم، لوط، نوح و
یونس در این سوره بکار رفته است.
۶ - هر چند از نظر تعداد آیات سوره صافات جلوتر از سوره انبیاء است، اما از
نظر تعداد کلمات سوره انبیاء نسبت بالاتری دارد (۱۸۰ کلمه در برابر ۱۶۰
کلمه).
۷ - همچون آیه ۷۸ در سوره طه و موارد بسیاری که در جمع بندی سوره های قرآن
(توسط همین قلم) نشار داده شده است.
۸ - سه آیه دیگر عبارتنداز: آیه ۴ (هوالسمیع العلیم)، آیه ۶۶ (لایضرکم) آیه
۶۷ (کرب العظیم).
