مهر و محبت و احساس بوالدین
سوره «مریم» که عمده آیات آن در سال ششم بعثت نازل شده است (۱)
بخش مهمی را به احتجاجات دلسوزانه و سرشار از مهر و محبت ابراهیم(ع) با
پدرش اختصاص داده است. در سوره های دیگری نیز از موضعگیری فکری آنحضرت در
برابر معتقدات پدر و قومش یاد کرده است، اما در این سوره از زندگی پرماجرای
این پیامبر، منحصراً گفتگوی منطقی و مستدل او را، آنهم فقط با پدرش، شرح
داده است. دلیل این امر را، همچنانکه روال این مقاله است، باید در محتوی و
محور سوره و منظور و مقصودی که از طرح موضوعات متنوع دارد، جستجو کرد. در
اینصورت است که میتوانیم جایگاه این ماجری را در کل سوره بیابیم و رابطه آن
را با دیگر بخش های آن کشف نمائیم.
کلیدی ترین کلمه سوره مریم که میتواند گشاینده گنجینه های گرانبهای آن
باشد، کلمه «رحمن» است که بشکل چشمگیری در بخش های مختلف سوره جلو میکند،
بطوریکه از ۵۷ باری که نام «رحمن» در کل قرآن بکار رفته ۱۶ مورد آن (یعنی
حدود ۳۰%)(۲) منحصر به این سوره است.(۳)
نام «رحمن» بیان کننده رحمت واسعه و عام خداوند است که همچون نور خورشید
همه بندگان را زیر پرتو خود گرفته است.
اما از این نور فیاض و سرچشمه جوشان، هر بنده ای بقدر شعاع دید و شدت تشنگی
خود میتواند بهره مند گردد، بعبارت دیگر «فاعلیت» ربوبی رحمت خود را همچون
قبول باران کرده سیل را در بستر خود سرازیر مینمایند. در این سوره در برابر
نام «رحمن» که سمبل رحمت واسعه و سرمدی پروردگار است، قلل مرتفعی از نوادر
بشریت را معرفی کرده است که سیل علم و حکمت نازل از آسمان «رحمانیت» را در
سینه خود حمل کرده و دشتهای تشنه آب حیات و حکمت رسانده اند. این نوادر که
نام ده تن از آنان(۴) (باضافه حضرت مریم) در این سوره
آمده است، نمونه هائی معرفی شده اند که از طریق: دعاء، نداء، مناجات، بکاء،
ذکر، سجده، صلوه، عبادت، اخلاص، استغفار، تسبیح، تقرب، توبه(۵)...
«قابلیت» و ظرف وجودی خویش را برای قبول رحمت ربوبی افزایش داده و از
سرچشمه حیات بخش او سیراب گشته اند. سوره مریم با ذکر رحمت پروردگار بر
«بنده»اش زکریا آغاز میشود و از نداء و نجوای عارفانه و عاشقانه او تا پاکی
و پروای الهی مریم و مهر و محبت عیسی(ع) و مناقب پیامبران دیگر
الگوها ارائه میدهد. و در انتها آنها را مشمولان «نعمت» الهی و برگزیدگان
هدایت شده ای معرفی مینماید که هرگاه آیات «رحمن» بر آنها تلاوت میشد از
شوق رحمت بیکران او منقلب شده، گریان بر زمین سجده می افتادند، اما نسلهای
جانشین آنان قدر رو کردن بخدا و رحمت ربوبی را نشناخته با ضایع کردن صلوه
از خواهش های نفس پیروی کردند و بزودی کیفر گمراهی خود را خواهند دید.(۶)
*******
اولین نتیجه شناخت «رحمن» مشاهده آثار رحمت او، پاک شده قلب از کینه و کبر،
حرص و حسد، جباریت و شقاوت، نفرت و نافرمانی، پیدا شدن آثار دلسوزی و
دیگرخواهی، زهد و زکوه، تواضع و تعاون و مهر و محبت نسبت بدیگران است که
بهمین دلیل هم می بینیم ارزشهائیکه در این سوره از اخلاق پیامبران توصیف
گشته، در مسیر «تخلقوا باخلاق الله،» از خلق دلسوزی و «رحمت عامِ»
خداوندیکه «رحمن» نام گرفته نشأت یافته است و در همین راستا است که در جهت
مثبت از «حنان»(۷) و «حفّی»(۸) بودن و
«بِرّ»(۹) و «مودت»(۱۰) داشتن،... و
در جهت منفی از جبّار(۱۱) و شقی(۱۲)
و عصیانگر نبودن آنان و عدم محرومیتشان از دعای پروردگار(۱۳)
یاد میکند.
نخستین نشان و اولین اثری که بطور طبیعی از چنین صفتی سر میزند در ارتباط
با نزدیکان، بویژه «والدین» است. و بهمین دلیل هم می بینیم ظهور و بروز
دلسوزی و مهر و محبت پیامبران در این سوره در بستر خانواده و در روابط با
پدر و مادر یا فرزندان جریان دارد: دعای زکریا برای فرزند شایسته ای که
میراث معنوی از آل یعقوب برده باشد،(۱۴) مهربانی، پاکی،
پروای «یحیی» از پروردگار و نیکوکاری فراوانش به والدین و احترازش از
جباریت و نافرمانی نسبت بآنها (یا نسبت بخدا و خلق او، (۱۵)
معصومیت مریم در حجاب از مردم و حمل هبه الهی (عیسی مسیح، مبارک و متوجه
خدا بودن عیسی بن مریم و نیکوکاری به مادرش و مبرا بودنش از جباریت و
شقاوت،(۱۶) محبت موسی به برادرش،(۱۷)
مراقبت و مواظبت اسمعیل(ع) از اهلش (همسر و فرزندان) در نماز و زکوة (۱۸)
و احساس تعهد و مسئولیت در قبال آخرت و آینده آنان...
با چنین زمینه سازی و مقدمه چینی است که رابطه ابراهیم با پدرش در این سوره
مطرح شده و از مهر و محبت بی شائبه او، علیرغم غم تندی و تلخی و خشم و
خشونت پدر و تهدیدش به سنگسار کردن و تبعید طولانی از شهر و دیار، یاد کرده
است. در این آیات برخورد مؤدبانه و منطقی و مهرآمیز ابراهیم را که از نهایت
نگرانی و دلسوزی برای پدرش حکایت میکند، با جمله «یا ابت» (ای پدر من، پدر
جان) که چهار بار تکرار شده و پاسخ توأم با حلم و حکمت آن بزرگوار و دعای
خیر و رحمت برای پدرش را شرح داده و سرانجام این احتجاج را که منجر به هجرت
از سرزمین آباء و اجدادی گردید نشان میدهد.
ذیلاً آیات مربوط باین امر را، پس از توضیحات فوق، مورد تدبر قرار میدهیم.
و اذکر فی الکتاب ابراهیم ابنه کان صد بقاً نبیاً
اذ قال لابیه یا ابت لم تعب مالا یسمع و لایبصر و لایغنی عنک شیئاً
یا ابت اننی قد جائنی من العملممالم یا تک فاتبعنی اهدک صراطاً سویاً
یا ابت لا تعبد الشیطان این الشیطان کان للرحمن عصیاً
یا ابت انی اخاف ان یمسک عذاب من الرحمن فتکون للشیطان ولیاً
قال اراغب انت عن الهی یا ابراهیم، لئن لم تنته لارجمنک و اهجرنی ملیاً
قال سلام علیک – ساستغفرلک ربی اینه کان بی حفیاً
و اعتزلکم و ماتدعون من دون الله و ادعوا ربی عسی الا اکون بدعاء ربی شقیاً
فلما اعتزلهم و ما یعبدون من دون الله و هبنا له اسحق و یعقوب و کلاً جعلنا
نبیاً
و وهبنا لهم من رحمتنا و جعلنا لهم لسان صدق علیاً
نکته قابل توجهی که در این آیات وجود دارد مشابهت و قرینه بودن خصوصیاتی
است از حضرت ابراهیم با ویژگیهای سایر پیامبرانی که در این سوره معرفی شده
اند، ذیلاً این موارد را که گواه جامع بودن آنحضرت در ارزش های انسانی است
مورد بررسی قرار میدهیم:
۱- صداقت:
آیه (۵۶) درباره ادریس(ع): و اذکر فی کتاب ادریس اینه کان
صدیقاً نبیاً
آیه (۴۱) درباره ابراهیم(ع): و اذکر فی الکتاب ابراهیم ابنه کان
صدیقاً نبیاً
۲- صراط مستقیم:
آیه (۳۶) از زبان حضرت عیسی(ع): و این الله ربی و ربکم
فاعبدوه هذا صراط مستقیم
آیه (۴۳) از زبان حضرت ابراهیم(ع) یا ابت انی قد جائنی من العلم مالم یأتک
فاتتعنی اهدک صراطاً سویاً
۳- محروم نبودن از دعای پروردگار:
آیه (۴) از زبان زکریا: قال رب... و لم اکن بدعائک رب شقیاً
آیه (۴۸) از زبان ابراهیم: ... عسی الااکون بدعاء ربی شقیاً
۴- موهبت فرزند صالح:
آیه (۷) درباره زکریا و یحیی: یا زکریا انا نبشرک بغلام اسمه یحیی...
بدنبال آیه (۵) ... فهب لی من لدنک ولیاً
آیه (۱۹ درباره مریم و عیسی: قال انما انا رسول ربک لاهب لک غلاماً زکریاً
آیه (۴۹) درباره ابراهیم و اسحق و یعقوب... و هبناله اسحق و یعقوب... و
وهبنا لهم من رحمتنا...
آیه (۵۳) موسی و هارون: و وهبناله من رحمتنا اخاه هارون نبیاً
۵- استغفار:
آیه (۵۸) اتغفار انبیاء... اذا تنلی علیهم آیات الرحمن خروا سجّداً و
بکیاً
آیه (۴۷) استغفار ابراهیم برای پدرش: قال سلام علیک ساستغفرلک ربی...
۶- مهربانی با پدر و مادر:
آیه (۱۴) درباره زکریا(ع): و براً بوالدیه و لم یکن جباراً
عصیاً
آیه (۳۲) درباره عیسی(ع):... و برا بوالدتی و لم یجعلنی جباراً
شقیاً
آیه (۴۷) درباره ابراهیم (ع): قال سلام علیک ساستغفرلک ربی اینه
کان بی خفیّاً
۷- دور داشتن از دیار و فرهنگ فاسد:
آیات (۱۶ و ۱۷) درباره مریم (س): و اذکر فی الکتاب مریم
اذانتبذت من اهلها مکاناً شرقیاً – فاتخذت من دونهم حجاباً...
آیات (۴۸ و ۴۹) درباره ابراهیم(ع): و اعتزلکم و ماتدعون من دون
الله... فلمّا اعتزلهم و ما یعبدون من دون الله...
۸- پناه بردن به رحمان:
آیه (۱۸) درباره حضرت مریم: قالت انی اعوذ بالرحمن منک ان کنت تقیاً
آیه (۴۵) درباره حضرت ابراهیم: یا ابت انی اخاف ان یمسک عذابُ من الرحمن
۹- مشمول رحمت قرار گرفتن:
آیه (۲) درباره زکریا: ذکر رحمت ربک عبده زکریا.
آیه (۲۱) درباره عیسی: ... و لنجعله آیه للناس و رحمه منا
آیه (۵۳) درباره موسی: و وهبناله من رحمتنا اخاه هارون نبیاً
آیه (۵۰) درباره ابراهیم و اسحق و یعقوب: و وهبنا لهم من رحمتنا و جعلنا
لهم لسان صدق علیاً
۱۰- احساس تعهد و مسئولیت در قبال نزدیکان:
آیه (۶) دعای زکریا برای یحیی: یرثنی ویرثُ من آل یعقوب و اجعله رب
رضیاً
آیه (۵۵) اسمعیل: و کان یأمر اهله بالصلوه و الزکوه و کان عند ربه مرضیاً
آیات ۴۲ تا ۴۵ درباره ابراهیم: یا ابت...
۱ - مطابق جداول کتاب سیر تحول قرآن آیات ۱-۳۴ و
۴۲-۷۵ این سوره در سال ششم، آیات .۳۵-۴۱ در سال هفتم و آیات ۷۶-۹۸ در سال
چهارم بعثت نازل شده است.
۲ - در حالیکه حجم سوره حدود ۴% کل قرآن است.
۳ - ۱۴ بار دیگر در ۱۸ سوره تقسیم شده است و بعد از سوره مریم از نظر آماری
سوره زخرف قرار دارد که ۷ بار این نام را دارا میباشد.
۴ - زکریا، یحیی، عیسی، ابراهیم، اسحق، یعقوب، موسی،
هارون، اسمعیل و ادریس (علی نبینا و علیهم السلام).
۵ - این کلمات که در رابطه با محور سوره نقش عمده ای ایفا میکنند درباره
پیامبران مورد نظر بکار رفته اند.
۶ - آیات ۵۸ و ۵۹ – اولئک الذین انعم الله علیهم من النبیین من ذریه آدم و
ممن حملنا مع نوح و من ذریه خلف و اسرائیل و ممن هدینا و اجتبینا اذاتتلی.
علیهم الرحمن خرواسجدا و بکیا، فخلف من بعدهم خلف اضاعوا الصلوه و اتبعوا
الشهوات فسوف یلقون غیا.
۷ - معنای حنان در آیه (۱۴) عطوفت و رحم و شفقت و رقت قلب است.
۸ - حفی به کسی میگویند که در اکرام و انبساط خاطر دیگران و نیکوکاری تلاش
کند.
۹ - بر، نیکوکاری بی چشم داشت و گسترده بدیگران است.
۱۰ - آیه ۹۶ درباره کسانیکه اهل ایمان و عمل صالح باشند.
۱۱ - جبار کسی است که خواسته و نظر خود را بدیگران جبراً تحمیل کند.
۱۲ - شقی بکسی میگویند که اهل جدائی و جفا و بی اعتنائی
بدیگران است.
۱۳ - آیه (۴) درباره زکریا: ولم اکن بدعائک رب شقیاً – آیه (۴۸) درباره
ابراهیم: ادعوا ربی عسی الااکون بدعاء ربی شقیّا.
۱۴ - آیه ۷.
۱۵ - آیات ۱۳ و ۱۴ و حناناً من لدنا و زکوه و کان تقیاً و برا بوالدیه و
لکم یکن جباراً عصیاً.
۱۶ - آیات (۳۱ و ۳۲) و جعلنی مبارکا این ما کنت و اوصافی بالصلوه و الزکوه
مادمت حیاً، و برا بوالدی و لم یجعلنی جباراً شقیاً.
۱۷ - وزارت هارون و همراهی او با موسی(ع) بتقاضای آنحضرت درگاه
پروردگار بوده است.
۱۸ - آیه ۵۵ (وکان یأمر اهله بالصلوه و الزکوه و کان عند ربه مرضیاً).
