اولین مجاهد و مهاجر فی سبیل الله
سوره عنکبوت در دهمین سال بعثت و در متن مصائب و مشکلات و منتهای محرومیت
هائیکه مشرکین برای مسلمانان بوجود آورده بودند، در شرایطیکه پیامبر همسر
وفادار و حامی همیشگی خود ابوطالب را از دست داده و سخت تنها و تهدید شده
بود، بطور یکپارچه نازل شده است. روح کلی این سوره که عصاره آن در مقدمه
سوره (۱۲ آیه اول سوره)، آمده است تبیین «فتنه» و امتحان و ابتلائی است که
بعنوان محک و میزان تشخیص صدق و کذب ایمان، از گذشته تاریخ تاکنون، برای
مؤمنین مهیا شده است، تصور ساده لوحانه برخی مسلمانان چنین بود که با اظهار
زبانیِ «ایمان» بخدا و رسول، در کنف حمایت و نصرت الهی قرار گرفته از هر
گزندی مصون و محفوظ خواهند ماند. و بدون گذر از مسیر سنگلاخ سختی ها و صبر
و استقامت در برابر شدائد و شکنجه های راه، داخل بهشت خواهند شد. اما در
این سوره نشان میدهد تنها با مرکب جهاد (بمعنای نهایت سعی و تلاش در راه حق
با قبول سختی و محرومیت و مرگ) و هجرت (مکانی و معنوی) میتوان از چنین
بیابان هولناکی بسلامت گذر کرد.
نزول این سوره همزمان با ایامی است که پیامبر گروههائی را بحبشه «هجرت»
داده، خود نیز ضمن سفر باطراف مکه و تماس با بزرگانی از طوایف اوس و خزرج
زمینه های «هجرت» هماهنگی به یثرب را فراهم میساخت و مسلمانان را بمشکلاتی
که در پیش دارند آگاه مینمود.
در بخش دوم این سوره که جنبه تاریخی دارد، ابتلاء و امتحان و آزمایش هفت
قوم گذشته را در ارتباط با رسولانی که خداوند برای هدایت و ارشاد آنان
فرستاده بود، شرح میدهد. از میان رسولان مذکور، در مورد پنج تن از آنان، در
جریان را با جمال و اختصار و با اشاره ای به ابلاغ رسالت و انکار مردم و
عذابیکه سرانجام گرفتار آن شدند، گذرانده است. اما در مورد ابراهیم و لوط
شرح و تفصیل بیشتری داده، مشکلات و مصائب آن دو را در مبارزه با شرک و فساد
اخلاقی بیان کرده است. چنین تمایز و تفاوتی بنظر می رسد (در ارتباط با
مقصود و محور اصلی سوره) بقصد نشان دادن مصداق مشخص تری از مشقات و مجاهدات
پیامبران خدا در راه حق بوده باشد. (۱) قوم نوح علیرغم
نهصد و پنجاه سال تلاش و تبلیغ پیامبرشان، بخاطر ظلم و ستم گرفتار طوفان
شدند و همگی بجز نوح و کشتی نشینان پیرو او هلاک گشتند، شهروندان «مدین»،
شعیب را که آنها را به توحید و آخرت دعوت و از تبه کاری مفسدانه منع میکرد
تکذیب نموده و در خانه های خویش در برابر عفریت عذاب زانو زدند، قوم عاد و
ثمود نیز با تکذیب هود و صالح و نیک پنداشتن اعمال شیطانی خویش و بازداشتن
مردم از راه حق، گرفتار عذاب زلزله و آتشفشان شدند و بالاخره قارون و فرعون
و هامان هم بدلیل استکبار، و روی گرداندن از بیناتی که موسی آورده بود در
دریای ظلم و ستم خود غرق گشتند.
در مورد انبیاء و امت های فوق الذکر همانطور که گفته شد به ابتدا و انتهای
ماجرا، یعنی ابلاغ دعوت و عذاب اقوام اکتفا شده است. اما در مورد ابراهیم،
و خواهر زاده اش لوط (۲) که تنها تصدیق تصدیق کننده و
مؤمن باو بود، (۳) علاوه بر آغاز و انجام ماجرا، به متن
آن یعنی مجاهدتهای خود آنان در راه ابلاغ کلمه حق و مصائب و مشکلاتیکه بر
خود هموار کردند اشاراتی کرده است، از جمله جهاد خستگی ناپذیر ابراهیم برای
دعوت قومش به توحید و تقوی و متوجه و متعبد ساختنشان بخداوند روزی رسان(۴)
و هشدار دادنشان به عوارض و عواقب بت پرستی را مطرح نموده، که بدلیل توطئه
نمرودیان برای کشتن و در آتش افکندنش، (۵) با تنها فردی
که باو ایمان آورده بود (لوط) مجبور به «مهاجرت» از شهر و دیار گردید.
یادآوری این جانبازی و هجرت، در بحبوحه مصائب و مشکلات سال دهم بعثت، برای
پیامبر و مسلمانانی که در تنگنای تضییقات مشرکین راه نجاتی می‌جستند بسیار
پرمعنا است، گویا پروردگار با ذکر داستان ایثار و اخلاق و جهاد و هجرت
ابراهیم و نجات نهائیاو، مؤمنین را آماده دل کندن از خانه و زندگی و شهر و
دیار و استقبال از مصائب راه حق، یعنی مهاجرت از مکه و جهاد با مهاجمین و
امیدوار به نصرت و فتح نهائی کرده است.
محور اصلی این سوره جهاد بمعنای تلاش در راه حق با قبول مشکلات و مصائب آن
است. که هم در مقدمه سوره چنین تلاشی را بنفغ تلاشگر شمرده (و من جاهد
فانما یجاهد لنفسه ان الله لغنی عن العالمین) و هم در آخرین آیه آن
جهادگران در راه خدا را، که در حقیقت در راه «احسان» گام گذاشته اند، وعده
هدایت بخشیده است (والذین جاهدوا فینا لنهدینهم سبلنا و ان الله لمع
المحسنین). در این میان نقش «ابراهیم» بعنوان خداپرست خستگی ناپذیری که در
راه توحید جهاد عقیدتی عظیمی برپا کرد و از شرک و ناشکری و شهر و دیار خویش
هجرت نمود، جلوه میکند و او را به عنوان اولین مجاهد و مهاجر فی سبیل الله
معرفی مینماید.
۱ - برای هر یک از پیامبران مذکور بین یک یا دو آیه
اختصاص داده است در حالیکه برای ابراهیم و لوط هر کدام ۷ آیه.
۲ - برحسب گفته مفسرین.
۳ - آیه ۲۶ (فامن له لوط و قال انی مهاجر الی ربی انه هوالعزیز الحکیم).
۴ - آیات ۱۶ و ۱۷ – و ابراهیم اذقال لقومه اعبدواالله و
اتقوه ذلکم خیرُ لکم ان کنتم تعلمون – انما تعبدون من دون الله اوثاناً و
تخلقون افکا ان الذین تعبدون من دون الله لایملکون لکم رزقاً فابتغوا
عندالله الرزق و اعبدوه و اشکرواله الیه ترجعون
۵ - آیه ۲۴ (فماکان جواب قومه الا ان قالوا اقتلوه او حرقوه فانجیه الله من
النار ان فی ذلک لایات لقوم یؤمنون).
