مقام ممتاز ابراهیم
بعنوان معلم توحید و مناسک حج

سوره دیگری که در سومین سال هجرت از ابراهیم^(ع) یاد کرده، سوره مفصل آل عمران است که هفت بار نام این پیامبر بزرگ را در خلال آیات ۳۳ تا ۱۲۰ که با سیاق واحدی در ارتباط با اهل کتاب (یهود و نصاری) نازل گشته متذکر گردیده است. در سرآغاز این دسته از آیات که در مقام معرفی سلسله آل عمران (مریم و عیسی) و نقش آنها در تاریخ پرفراز و نشیب بنی اسرائیل است، از گزینش این خاندان همچون آل ابراهیم و انبیاء قبل از آنها همچون نوح و آدم یاد میکند:
ان الله اصطفی آدم و نوحاً و آل ابراهیم و آل عمران علی العالمین

و سپس در متن آیات که به کرات از ادعای اهل کتاب در انتساب ابراهیم به شریعت و قوم خود و احتجاجشان با مسلمانان در اختصاص و اولویت نسبت بآن پیامبر شاهد می آورد و تأکید مینماید نزدیکی بابراهیم، نزدیکی نژادی نیست، بلکه پیروی از پیام او، یعنی توحید و تسلیم به پروردگار و دوری از هر گونه شرک و ناخالصی است، و اهل کتاب بجای تکیه بر تعصب های تاریخی و افتخارات قومی باید تبعیت از او و پیامبری را که ادامه دهنده و تکمیل کننده رسالت توحید آن بزرگوار است و پیروی از مؤمنین در پیش گیرند:
یا اهل الکتاب لم تحاجون فی ابراهیم و ما انزلت التوریه و الانجیل الا من بعده افلا تعقلون
ها انتم هولاء حاججتم فیما لکم به علم فلم تحاجون فیما لیس لکم به علم والله یعلم و انتم لاتعلمون
ما کان ابراهیم یهودیاً و لانصرنیاً و لکن کان حنیفاً مسلماً و ماکان من المشرکین ان اولی الناس بابراهیم للذین و هذا النبی و الذین امنوا و الله ولی المؤمنین (۱)

همانطور که گفته شد، این سری آیات در سومین سال هجرت در مدینه ناز لشده است و مسلمانان برای نخستین بار در مقابل قبائل یهودی اطراف مدینه و آشنائی و ارتباط با آنها ناگزیر به پاسخگوئی به ایرادات و اشکالات اهل کتاب، و نیازمند به هدایت و راهنمائی الهی برای ایفای رسالت توحیدی و ابلاغ پیام رهائی بخش قرآن بوده اند. بهمین دلیل می بینیم در این سوره که در بحبوحه برخورد اعتقدی با یهودیان نازل گشته، بیش از هر سوره ای واژه «اهل کتاب» (۲) بکار رفته و با تجزیه تحلیل اعمال و مکتسباب آنها، از گذشته تا حال، چراغ راهی از نیک و بد کردارشان فرا راه آینده مسلمانان قرار داده است تا با عبرت گیری از آزمونهای تاریخی و استفاده از تجربیات تلخ و شیرین، از خطراتی که در کمین آنها است آگاه گردند.

در این سری آیات که رفتار و روحیات اهل کتاب را در طیف گسترده ای از اختلاف درجات ایمانی، برشته کلام در آورده و نقد و تحسین و ذم و مدح را منصفانه مطرح نموده است، پیامبر و مسلمانان را تعلیم میدهد علیرغم تعصب آنها و تفرقه و تفاوتی که میان رسولان قائل می شوند و تنگ نظری و سطحی نگری که در مسئله نبوت نشان میدهند، از افقی بلند به سلسله پیامبران نگریسته، ایمان بخدا و تمامی کتب الهی و رسولان او را، که همان دین اسلام بمعنای تسلیم به مجموعه حقایق هستی است اعلام نمایند.
قل امنا بالله و ما انزل علینا و ما انزل علی ابراهیم و اسمعیل و اسحق و یعقوب و الاسباط و ما اوتی موسی و عیسی و النبیون من ربهم لانفرق بین احد منهم و نحن له مسلمون.
و من یبتغ غیرالاسلام دیناً فلن یعقبل منه و هو فی الاخره من الخاسرین (۳)

بدنبال آیات فوق، پس از اینکه اهل کتاب را بخاطر موضعگیری و مخالفت در برابر رسولی که شاهد حقانیت او هستند، و بینائی نیز بر این امر بر آنها آماده است، کافر و ناسپاس بعد از ایمان میخواند و بتفصیل مراتب کفران آنان را بیان مینماید. بار دیگر نقش ابراهیم را در ارتباط با توحید خالص و خانه ای که برای برکت و هدایت مردم بنا کرده مطرح میسازد و «مقام ابراهیم» را که خلاصه و عصاره آیات آشکار «بیت» است معرفی مینماید تا به انجام مناسکی که هر کدام رمزی از رستگاری تجربه شده توسط ابراهیم است، هر انسانی با توحید و تسلیم این اسوه انسانیت آشنا شود:
قل صدق الله فاتبعوا مله ابراهیم حنیفاً و ماکان من المشرکین.
ان اول بیت وضع للناس للذی ببکه مبارکاً و هدی للعالمین.
فیه آیات بینات مقام ابراهیم و من دخله کان امنا ولله علی الناس حج البیت من استطاع الیه سبیلاً و من کفر فان الله غنی عن العالمین.(۴)

«بکّه» آنچنان که مفسرین گفته اند بدلیل معنای لغوی آن که دلالت بر تجمع و تراکم و ازدحام میکند، همان کعبه و فضاهای پیرامون آن (مثل صفا و مروه و عرفات و مشعر و منی) است که مناسک حج در آن مکانها انجام میشود. اینها تماماً آیات آشکاری برای هدایت انسانها هستند. اما از آنجائیکه مجموعه مناسک حج بنحوی با مراحی که ابراهیم در مسیر خود بسوی یکتاپرستی و خلوص طی کرد همآهنگی و ارتباط دارند، گوئی مقام ابراهیم، یعنی یادآوری زمان و مکان شرک آلودی که این پیامبر عظیم الشأن از آن بسوی توحید و تسلیم به رب العالمین «قیام» کرد، و از رکود و سکون جهل و شرک به شکوفائی شخصیتی و رشد و رهائی و رستگاری نائل گردید، مقام و موقعیتی که بتنهائی در درون خود جامع مقدمات و مراحل تکاملی و شامل همه آیات آشکار کعبه میباشد.

شاید بهمین دلیل نیز وقتی صحبت از آیات بینات کعبه میشود، منحصراً مقام ابراهیم یاد میگردد (فیه آیات بینات مقام ابراهیم).

«ایمان» راستین، همین توحید خالص و اعراض از هر گونه شرک و ناخالصی است که خدای ابراهیم آنرا در مناسک حج بصورت رمز و اشاره و شعائر برای اهل شعور نشان داده است. بهمین دلیل کسیکه داخل چنین فضائی گردد در «امنیت» خواهد بود (و من دخله کان امناً). حال که چنین برکت و هدایتی از این سرچشمه جوشان در جریان است، تشنگان حق و هدایت را، آهنگ آب حیات کردن، شکر نعمتی است که در قبال منعم دارند، تا هر چه بیشتر فقر وجودی خود را از دریای کرم و غنای او سیراب سازند و همچون قطره ای که باقیانوس می پیوندد، بدون اسکتبار و منیّت در بحر بیکران بندگان بیشمار او متواضعانه غرق گردند و دسته جمعی او را عبادت نمایند، هر چند او بی نیاز از عبادت بندگان است و همهِ این مراسم و مناسک تعالی بخش آنان بسوی مدارج متعالی است.

ولله علی الناس حج البیت من استطاع الیه سبیلاً و من کفر فان الله غنی عن العالمین.

---

۱ - آیات ۶۴ تا ۶۸ – ای اهل کتاب چرا درباره ابراهیم محاجه (جدال در انتساب بخود) میکنید؟ حال آنکه تورات وانجیل (قرنها) بعد از او نازل شده است. آیا تعقل نمی کنید؟ شما درباره اموری که (مختصر) علمی بآن دارید محاجه می کنید (و بدلیل خوی برتری طلبی نمیتوانید به نتیجه برسید) پس چرا در امری که هیچگونه اطلاعی از آن ندارید محاجه میکنید؟ خدا است که میداند و شماها نمیدانید. ابراهیم نه یهودی بود و نه نصرانی بلکه حنیف بود و هرگز (مانند شما) از مشرکین نبود. نزدیک ترین مردم بابراهیم کسانی هستند که او را و این پیامبر را، و مؤمنین باو را پیروی نمایند که خدا دوستدار مؤمنین است.
۲ - جمعاً ۳۲ بار کلمه کتاب در این سوره بکار رفته است.
۳ - آیات ۸۴ و ۸۵ – (ای پیامبر به اهل کتابی که میان رسولان تفرقه قائل هستند) بگو ما (مسلمانان) به خدا و بآنچه بر ما نازل شده (قرآن) و بآنچه بر ابراهیم و اسمعیل و اسحق و یعقوب و اسباط نازل شده و آنچه (کتاب و بینائی) که به موسی و عیسی و پیامبران دیگر از جانب پروردگارشان عنایت شده، ایمان داریم و بین احدی از آنها تفاوتی قائل نمیشویم و یکسره تسلیم خدا هستیم – و هر کس بغیر از اسلام (تسلیم کامل بخدا و رسولان او) دین دیگری دنبال کند، هرگز از او پذیرفته نمیشود و او در آخرت از جمله زیانکاران خواهد بود.
۴ - آیات ۹۵ تا ۹۷ – بگو (ای پیامبر) سخن خدا راست است (نه ادعای شما) پس (اگر راست میگوئید) از آئین ابراهیم که حقگرا و مبرای از مشرکین بود پیروی کنید. همانا اولین خانه ای که برای مردم قرار داده شده همان خانه پربرکت و هدایت کعبه (محل تجمع و ازدحام) است، در آن نشانه های آشکاری است (کدامین نشانه؟) مقام ابراهیم! و هر کسی در آنجا داخل گردد ایمن خواهد بود. و این حقی است برای خدا بعهده مردم تا هر آنکس امکان رسیدن بآنجا را دارد، آهنگ خانه کند. و هر کسی کفران (این نعمت) نماید پس خداوند بی نیاز از مردم جهان است.