برائت از مشکرین

سوره توبه که در سالهای میانی هجرت در بحبوحه درگیری با دشمنان داخلی و خارجی یعنی منافقین و مشرکین نازل شده است، (۱) بتناسب سیاق سوره که با اعلان برائت خدا و رسولش از مشرکین پیمان شکن آغاز میشود (براءة من الله و رسوله ...)، یادآور ابراهیم و تبری او از پدر مشرک اش میگردد تا مصداق و مدل بارزی از جدی بودن در اعتقادات و اولویت قائل شدن برای آن در تعارض با وابستگیهای خویشاوندی و قومی ارائه نماید. آیات اولیه این سوره (۱-۳۷) که در هشتمین سال هجرت، پس از فتح مکه، نازل شده است، مسلمانان را به تبری جستن قاطع در برابر مشرکین پیمان شکنی که هیچگونه پایبندی به قول و قرار و تعهدات رسمی خود ندارند، فرمان داده و داخل شدن آنان را بمسجدالحرام پس از ۴ ماه مهلت مقرر ممنوع اعلام مینماید. اما آیاتیکه متعرض موضعگیری صریح ابراهیم در برابر پدرش گشته (آیات ۱۱۳ و ۱۱۴) یکسال قبل، یعنی در سال هفتم هجرت نازل شده است تا زمینه را برای آموزش گرفتن از اسوه ارزش های انسانی در جامعه اسلامی مهیا نماید تا باین ترتیب مسلمانان بتوانند براحتی و بدون نگرانی از عواقب اقتصادی و اجتماعی قطع رابطه با مشرکین، برائت از آنان را اعلان نمایند.

ابراهیم بخاطر عقیده و ایمان، علیرغم علاقه شدیدی که بپدر داشت و سوز و گداز و اشکی که بخاطر گمراهی او میریخت، و حلم و شکیبائی که در برابر تلخی ها و تندیها و تهدیدهای او بخرج میداد، (۲) وقتی مأیوس از ایمان و مطمئن به دشمنی پدرش با خدا شد از او تبری جست. (۳) این پیامی است برای پیامبر و مؤمنین تا نسبت بمشرکینی که بر جهنمی بودن و جدیتشان در راه شرکت مطمئن شده اند، علیرغم قرابت، آمرزش طلب و گرفتار عواطف و احساسات خویشاوندی نبوده بدون مماشات و مسامحه و مدارا صریحاً صف خود را با کناره گیری و تبری از آنها جدا سازند:
ما کان للنبی و الذین آمنوا ان یستغفروا للمشرکین و لو کانوا اولی قربی من بعد ما تبین لهم انهم اصحاب الجحیم و ما کان استغفار ابراهیم لابیه الا عن موعده و عدها ایاء فلما تبین له انه عدولله تبرا منه ان ابراهیم لاواه حلیم (۴)

عظمت قضه در اینستکه ابراهیم از پدر، یعنی نزدیک ترین کسان خود، با وجد علاقه و عاطفه زیادی که باو داشت، بخاطر خدا کناره گرفت تا راه برائت از برادر، فرزند و سایر منسوبین خونی را که در جبهه شرک، در برابر برادران دینی موضع گرفته و با خدا و رسولش محاربه میکنند هموار کرده باشد.

نکته ظریفی که در آیه ۱۱۴ بچشم میخورد، استثنائی است که در مود استغفار ابراهیم برای پدرش، هنگامیکه هنوز بایمان او امیدوار بود، بکار رفته است. این استغفار بخاطر و عده ای بود که ابراهیم بهنگام دعوت پدرش بسوی ایمان و در جواب تهدید او به سنگسار و تبعید از خانه و دیار داده بود. (۵) چنین صداقت و وفای بعهدی نشان میدهد که تا چه حد یک وعده لفظی برای ابراهیم تعهدآور و جدی بوده است. این ارزش عالی اخلاقی که منطبق بر اصل قرآنی «و اوفوا بالعهد ان العهد کان مسئولا» (۶) میباشد، وقتی عظمت واقعی خود را نشان میدهد که خلف وعده های علنی و نقض عهدهای رسمی و کتبی را که بدون نگرانی از نتایج و خیم دنیوی و اخروی و احساس مسئولیت در پیشگاه عدل الهی، توسط عالم و عامی انجام میشود، همه روزه نظاره گر باشیم.

---

۱ - بر حسب جدول شماره ۱۵ کتاب سیر تحول قرآن آیات ۱-۳۷ این سوره در سال هشتم هجرت، آیت ۳۸-۷۱ در سال چهارم هجرت و آیات ۷۲-۱۳۰ در سال ۷ هجرت نازل شده اند.
۲ - آیه ۱۴۱... ان ابراهیم لاواه حلیم.
۳ - آیه ۱۱۴ (... فلما تبین له انه عدو لله تبرأ منه...)
۴ - آیات ۱۱۳ و ۱۱۴ – برای پیامبر و کسانیکه ایمان آورده اند شایسته نسبت برای مشرکینی که بر جهنمی بودن آنها اطمینان یافته اند، هر چند از خویشان آنان باشند، طلب آمرزش نمایند. استغفار ابراهیم برای پدرش، بخاطر وعده ای بود که در اینمورد باو داده بود. اما پس از آنکه دشمنی او نسبت بخدا برای ابراهیم مسلم گردید، از او تبری جست. همانا ابراهیم بس آه کشنده (رقیق القلب و عاطفی) و حلیم بود.
۵ - سوره مریم آیه ۴۷ (... قال سلام علیک ساستغفر لک ربی انه کان بی حفیاً).
۶ - اسراء ۳۴ – به پیمانهای خود کاملا پایبند بایشد که همانا عهد و پیمان مسئولیت آور است (مورد بازخواست خداوند قرار میگیرد).