تنها انسانی که بمقام «خلیل الله» نائل گردید

سوره «نساء» که در سه مقطع زمانی در سالهای ششم، هشتم و دهم هجرت در مدینه نازل شده، (۱) سه بار متعرض نام «ابراهیم» در سه بخش فوق گشته است. این سوره که در دوران تحکیم نظام اسلامی و بسط و گسترش روابط آن با همسایگان نازل شده، از یکطرف به روابط داخلی، یعنی کانون خانوادگی و مناسبات با همسر و محارم می پردازد (۲)  و با نشان دادن نفاق در میان بظاهر مسلمانان، شیوه حکومت و روابط متقابله مردم و متولیان را تبیین مینماید، از طرف دیگر انحرافات اهل کتاب (یهود و نصاری) را در تحریف حقایق، حسادت، عصیان، افتراء، غرور و خودپسندی، تشریح میکند. اتفاقاً هر سه آیه ای که در این سوره در ارتباط با حضرت ابراهیم آمده است، ناظر به روابط با اهل کتاب میباشد که ذیلاً بررسی می گردد:
الف (آیات ۵۱ و ۵۴) الم تر الی الذین اوتوا نصیباً من الکتاب یؤمنون بالجبت و الطاغوت و یقولون للذین کفروا هولاء اهدی من الذین آمنوا سبیلاً
ام یحسدون الناس علی ما اتیهم الله من فضله فقد آتینا آل ابرایم الکتاب و الحکمه و اتینا هم ملکاً عظیماً (۳)

یهودیان همسایه مدینه علیرغم آنکه خود قومی خداپرست بودند و در اختلاف بین مشرکین مکه و مسلمانان وظیفه داشتند جانب مسلمانان را بگیرند، بخاطر حسادتی که بآنان ورزیده و نبوت را شایسته و در انحصار قوم خود میدانستند، جانب جبت (بت ها) و طاغوت را گرفته مشرکین را رهیافته تر از مؤمنین میدانستند، در حالیکه حسادت آنها موردی نداشته، همچنانکه آل ابراهیم (اسمعیل، اسحق، یعقوب، یوسف و...) را خداوند کتاب و حکمت و ملک عظیمی بخشیده بود، پیامبر خاتم را نیز که از ذریه ابراهیم (و از نسل اسمعیل) میباشد همان فضائل بخشیده است.

دومین آیه نیز در ارتباط با آرزوها و آمال باطل اهل کتاب و تصورات نادرست آنها در مصونیتشان از عذاب و عقاب و اختصاص و انحصارشان به بهشت و نعمات الهی و نزدیکی و تقربشان به پروردگار میباشد. در این فراز با تأکید بر این اصل که سرنوشت هر کس در گرو اعمال نیک و بدش میباشد و بهشت را تنها به بهای ایمان و عمل صالح میدهند، کسی را از نظر دینداری نکوتر میشناسد که روی خویش (جهت زندگی و هدف آنرا) تسلیم بخدا کرده، اهل احسان و پیرو آئین حقگرایانه ابراهیم باشد، (ابراهیمی که) خداوند او را بمقام دوستی خویش برگزید.
لیس بامانیک و لاامانی اهل الکتاب من یعمل سوء یجزبه و لایجدله من دون الله ولیا و لانصیراً
و من یعمل من الصالحات من ذکر او انثی و هو مؤمن فاولئک یدخلون الجنه و لایظلمون نقیراً
و من احسن دیناً ممن اسلم و جهه لله و هو محسن و اتبع مله ابراهیم حنیفاً واتخذالله ابراهیم خلیلاً (۴)

آیات فوق با جمله «واتخذالله ابراهیم خلیلاً» که از دوستی خداوند با ابراهیم حکایت میکند ختم میشود. گشادگی میان دو چیز را خلال میگویند و خله بمعنای دوستی و مودت خالص است که وجه تسمیه آن بنظر لغت شناسان جای داشتن آن در خلال نفس و تأثیر آن در عمق قلب است. از آنجائیکه ابراهیم با تمامی وجود و نهایت حب، حبیب خود را خالصانه دوست داشت و در این راه از همه چیز خود گذشت و یکسره تسلیم پروردگار گردید، خداوند نیز او را بخود نزدیک کرده لقب «خلیل الله» باو بخشید.

و بالاخره در سومین آیه ای که یاد این پیامبر بزرگ مطرح میگردد، به جریان مستمر وحی و الهامی که به پیامبران، از جمله ابراهیم القاء گردیده اشاره میکند. این آیه که در دهمین سال هجرت در مدینه نازل شده، از نظر زمان نزول آخرین آیه ای است که یاد و نام ابراهیم را در قرآن مطرح کرده است:
انا اوحینا الیک کما اوحینا الی نوح و النبیین من بعده و اوحینا الی ابراهیم و اسمعیل و اسحق و یعقوب و الاسباط و عیسی و ایوب و یونس و هارون و سلیمان و اتینا داود زبوراً (۵)

تکرار کلمه «اوحینا» قبل از نام ابراهیم (در حالیکه بدون آن ینز جمله کامل بود) عنایت ویژه الهی را باین پیامبر عظیم الشأن که سر سلسله پیامبران بزرگواری بوده است نشان میدهد، نام برخی از آنان که از ذریه او بشمار می آیند پس از نام او در آیه فوق آمده است.(۶) در این آیه جریان وحی و نبوت را جریان بهم پیوسته ای معرفی مینماید که از نوح^(ع) آغاز و به پیامبر اسلام^(ص) ختم شده است.

---

۱ - برحسب محاسبات آماری کتاب سیر تحول قرآن، آیات ۴۷-۶۰ و ۱۲۰-۱۷۴ در سال ۶ هجرت، آیات ۱-۴۶ و ۶۱-۱۲۵ در سال ۸ هجرت و آیات ۱۲۶- ۱۳۹ و آیات مستقل دیگری در لابلای قسمت های قبل در سال دهم هچرت نازل شده است.
۲ - مسائلی همچون مهریه، ارث، فحشاء ازدواج با محارم، متعه و تعدد زوجات، ازدواج با کنیزان، اختلافات زناشوئی، قیومیت مرد بر زن، نفقه زن و...
۳- آیا بکسانیکه (مختصر) بهره ای از کتاب برده اند نمینگری که (علیرغم ادعای ایمانشان) به بت و طاغوت گرویده (هم پیمان مشکران شده) به کافران میگویند راه شما بهتر از مؤمنین (پیروان پیامبر) است... آیا آنها (یهودیان) به مردم (مسلمانان) بخاطر آنچه خداوند از فضلش بآنان عنایت کرده حسادت میورزند؟ ماهر آینه به آل ابراهیم کتاب و حکمت و ملک عظیمی دادیم.
۴ -آیات ۱۲۳ تا ۱۲۵ – (سرنوشت ابدی) به آرزوی شما و آرزوی اهل کتاب نیست، بلکه هر کس کار زشتی مرتبک شود بازای آن مجازات میشود و در برابر خدا احدی را یار و یاور خود نخواهد یافت. و هر کس اعم از مرد و زن کار شایسته ای انجام دهد، در حالیکه مؤمن باشد، چنین کسانی داخل بهشت شده و حتی بقدر ذره ای حقشان کاسته نمیگردد، براستی چه کسی از نظر دینداری بهتر از کسی است که روی خود بخدا تسلیم کرده، نیکوکار باشد و از آئین ابراهیم حنیف پیروی کند. و خداوند ابراهیم را بدوستی گرفت.
۵ - نساء ۱۶۳ – همانا ما بر تو وحی کردیم همچنانکه بر نوح و پیامبران بعد از او وحی نمودم و (همچنانکه) بر ابراهیم و اسمعیل و اسحق و یعقوب و اسباط و عیسی و ایوب و هارون و سلیمان وحی نمودیم و (همانطور که) بداود زبور را بخشیدیم.
۶ -نام حضرت موسی^(ع)  (با آنکه نام هارون^(ع) ذکر شده) در آیه فوق نیامده است. ممکن است علت آن تفاوت نوع الهام الهی به موسی بوده باشد که قرآن آنرا کلام خاص نامیده است (کلّم الله موسی تکلیماً). اما حضرت عیسی(ع) که نامش در دنباله آیه ذکر شده، برای نگارنده معلوم نیست که از ذریه ابراهیم بوده باشد مگر آنکه آل عمران شاخه ای از آل ابراهیم باشد.